Forsætisráðherra gaf Alþingi í gær skýrslu um dóm Mannréttindadómstóls Evrópu vegna skipunar dómara í Landsrétt. Mikilvægt er að ræða af yfirvegun hvernig rétt er að bregðast við. Það tókst. Eitt af því fyrsta sem þarf að ákveða er spurningin um áfrýjun. Eðlilegt er að láta á hana reyna meðal annars vegna þeirra sjónarmiða sem reifuð eru í áliti minnihlutans.
En athygli vakti að umræðan varpaði engu ljósi á hvers vegna Sigríður Andersen sagði af sér ráðherraembætti í síðustu viku. Ástæðan fyrir afsögninni skiptir þó verulegu máli.
Dómur Mannréttindadómstólsins var ekki sjálfstæð ástæða til að krefjast afsagnar. Þó að embættisverk ráðherrans hafi verið tilefni dómsins og hann hafi látið álit sitt í ljós á þeim kom ekkert nýtt fram um þau atvik sem Alþingi vissi ekki um þegar afstaða var tekin til spurningar um afsögn í fyrra.
Dómurinn felur það fyrst og fremst í sér að íslensk lög um skipan dómara eins og þau eru túlkuð af Hæstarétti fullnægi ekki í einu og öllu kröfum mannréttindasáttmálans. Þó að Sigríður Andersen hafi borið ábyrgð á ólögmætri skipan dómara í Landsrétt ber hún ekki ábyrgð á þeim lögum sem í gildi eru um skipan dómara og enn síður á túlkun Hæstaréttar á þeim lögum.
Fyrstu viðbrögð Sigríðar Andersen voru því rökrétt miðað við þá siðferðilegu mælikvarða sem forsætisráðherra setti í fyrra þegar öll kurl málsins komu í ljós. Opinber ástæða þess að ráðherra sagði af sér daginn eftir var líka allt önnur. Sem sagt sú að ráðherra vildi ekki að persóna hennar truflaði vinnu við að greiða úr þeim flækjum sem dómurinn leiddi til.
Hverja truflaði persóna fyrrverandi dómsmálaráðherra?
Hverjir höfðu dregið í efa að ráðherra væri sætt áfram eða haldið því fram að persóna hennar truflaði vinnu við framhald málsins?
Opinberlega voru það ekki embættismenn eða dómarar, ekki fræðimenn, ekki þingmenn Sjálfstæðisflokksins, ekki þingmenn Framsóknar, ekki þingmenn VG, ekki þingmenn Miðflokksins. Þingmenn Viðreisnar kröfðust ekki beint afsagnar en töldu mikilvægt að traust ríkti um viðbrögðin og bentu á að þeir hefðu tekið afstöðu til setu ráðherrans á síðasta ári í atkvæðagreiðslu um vantraust.
Þingmenn Samfylkingar og Pírata kröfðust hins vegar afsagnar afdráttarlaust. Engir aðrir.
Í þessu ljósi virðist Sigríður Andersen eingöngu hafa sagt af sér vegna kröfu Samfylkingar og Pírata. Fáir virðast trúa því. Flestir hallast að hinu að forsætisráðherra og þingmenn VG hafi í raun og veru verið áhrifavaldarnir um afsögnina.
En sé svo hefur Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra ekki sagt allan sannleikann um aðkomu sína og flokks síns að málinu. Þær geta einfaldlega ekki báðar sagt satt, Sigríður og Katrín, nema þær viðurkenni að Samfylkingin og Píratar hafi í raun ráðið málalokum.
Þetta er óþægileg staða fyrir ríkisstjórnina. Alveg sérstaklega er það erfitt fyrir forsætisráðherra ef svo er að hún hefur ekki sagt allan sannleikann um aðkomu sína að afsögn dómsmálaráðherrans.
Fyrrverandi dómsmálaráðherra leyndi Alþingi upplýsingum
En átti ráðherra þá bara að sitja áfram eins og ekkert hefði í skorist? Því miður er málið ekki alveg svo einfalt.
Dómsmálaráðherra braut lög við skipan dómara í Landsrétt. Það er óumdeilt. En alvarlegasta brot Sigríðar Andersen var að halda upplýsingum leyndum fyrir Alþingi þegar hún óskaði eftir stuðningi Alþingis við ákvörðun sína.
Þannig er mál með vexti að ráðherrum er skylt að leita faglegs mats starfsmanna í viðkomandi ráðuneyti áður en ákvarðanir eru teknar um einstök mál. Ráðherra fékk slík álit, en ákvað að hafa þau að engu. Hún hafði vald til þess en þurfti þá að sýna fram á að hún hefði málefnaleg rök fyrir því. Íslenskir dómstólar féllust svo ekki á að ráðherra hefði með málefnalegum rökum hnekkt áliti dómnefndar og faglegu mati starfsmanna ráðuneytisins.
Þegar dómsmálaráðherra óskaði eftir stuðningi samráðherra í ríkisstjórn og í framhaldi af því eftir stuðningi Alþingis leyndi hún bæði samráðherrana og Alþingi faglegu mati embættismanna í ráðuneytinu. Vandinn er sá að bæði samráðherrar í ríkisstjórn og Alþingi áttu rétt á að hafa sömu faglegu upplýsingar og ráðherrann þegar afstaða var tekin til beiðni ráðherra um stuðning við ákvörðunina.
Að halda slíkum upplýsingum frá samráðherrum og Alþingi í jafn mikilvægu máli er býsna alvarlegt brot. Þetta brot kom hins vegar ekki opinberlega í ljós fyrr en eftir ríkisstjórnarskipti þegar dómur féll gegn ráðherranum.
Forsætisráðherra lækkaði siðferðilega mælikvarða
Í ljósi alvarleika brotsins hefði forsætisráðherra að réttu lagi átt að sjá til þess að dómsmálaráðherrann viki um leið og þetta tiltekna brot var upplýst. Það gerði forsætisráðherra ekki og greiddi meira að segja atkvæði gegn vantrausti. Í því fólst í raun og veru staðfesting forsætisráðherra á því að einstakir ráðherrar gætu haldið mikilvægum upplýsingum frá Alþingi án þess að það hefði nokkrar afleiðingar. Sú afstaða lýsti afar lágum siðferðilegum mælikvörðum og minni kröfum en áður var almennt talið að giltu um þetta efni.
En sé það svo eins og margir hafa haldið fram að forsætisráðherra hafi í síðustu viku ráðið því bak við luktar dyr að Sigríður Andersen sagði af sér verður ekki dregin önnur ályktun af því en að forsætisráðherra sé að viðurkenna þau mistök sem hún gerði í fyrra. Og um leið að leiðrétta þau.
Greinilegt er að forsætisráðherra vill ekki viðurkenna mistök af þessu tagi fyrir opnum tjöldum. Þess vegna þykir fara best á því að láta líta svo út sem Sigríður Andersen hafi vikið fyrir kröfum Pírata og Samfylkingar um að pirra ekki þingmenn þeirra í umræðum um viðbrögð við dómnum.
En ástæðan fyrir því að máli skiptir að upplýst verði um raunverulegt tilefni fyrir afsögn Sigríðar Andersen er einfaldlega sú að almenningur á rétt á að vita hvort ráðherrum er heimilt án afleiðinga að leyna Alþingi upplýsingum. Það á að vera alveg skýrt hvort forsætisráðherra hefur breytt afstöðu sinni til þess álitaefnis eða ekki.
