Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi dómari við Hæstarétt, skrifar:
Hér á landi starfa dómstólar á þremur dómstigum. Neðstir standa héraðsdómstólar, þar sem einn dómari dæmir yfirleitt í hverju máli, þó að heimilt sé að kveðja til tvo meðdómendur að uppfylltum lögmæltum skilyrðum.
Landsréttur er áfrýjunardómstóll. Verður dómum héraðsdóms skotið þangað að vissum skilyrðum uppfylltum. Dómarar við Landsrétt eru 15 talsins og skulu yfirleitt þrír þeirra sitja í hverju máli (sérfróður meðdómari er stundum kvaddur til að sitja í dómi með tveimur embættisdómurum).
Æðsti dómstóll landsins er Hæstiréttur. Hann er áfrýjunardómstóll og skipa hann sjö dómarar. Venjulega sitja fimm dómarar í einstökum málum, þó að heimilt sé að víkja frá því og setja sjö dómara í sérlega mikilvæg mál.
Allar þjóðir sem skyldar eru okkur Íslendingum að menningu og lögum hafa þann hátt á að áfrýjunardómstólar þeirra eru fjölskipaðir eins og reyndin er hér á landi. Tilgangurinn með þessu er augljóslega sá að skjóta traustum stoðum undir dómana, ekki síst vegna fordæmisgildis þeirra og draga úr líkum á mistökum. Þetta fyrirkomulag hvílir á þeirri forsendu að hverjum og einum dómara, sem situr í fjölskipuðum dómi, beri skylda til að taka sjálfstæða afstöðu til sakarefnis málanna og greiða atkvæði í samræmi við hana. Þetta á alveg sérstaklega við um æðsta dómstólinn, Hæstarétt þar sem dómar hans hafa það gildi sem við köllum fordæmisgildi. Ákvæði 2. mgr. 165. gr. laga um meðferð einkamála eru greinilega á þessu byggð. Sé ágreiningur fyrir hendi milli dómara, er þeim að sjálfsögðu skylt að ræða hann í þaula til að öðlast nákvæman skilning á því í hverju hann liggur. Slíkar samræður geta líka orðið til að eyða ágreiningi, þegar dómarar láta sannfærast af betri rökum annarra dómenda. Sé ágreiningur enn til staðar eftir að dómarar hafa borið saman bækur sínar ber þeim sem verður í minnihluta skylda til að skila sératkvæði.
Af reynslu minni sem dómari við Hæstarétt Íslands er mér ljóst að þessari grunnhugsun er ekki fylgt við dómsýsluna þar. Fremur er reynt að bræða saman sjónarmið dómaranna með einhvers konar samningi þeirra á milli, stundum með þeirri afleiðingu að forsendur dóms verða óskýrar og jafnvel torskildar. Raunar er það svo að þeir dómarar sem hafa leitast við að framfylgja þeirri frumskyldu sinni í störfum sínum sem hér hefur verið lýst, með því að skila sératkvæðum, hafa mátt sæta opinberri gagnrýni fyrir það, eins ótrúlega og það kann að hljóma.
Umbúðalaus hóphyggja
Fyrir þessari viðleitni til að bræða saman sjónarmiðin eru sjálfsagt ýmsar ástæður. Sú veigamesta er líklega málafjöldinn, eins og hann hefur verið gegnum árin. Í Hæstarétti er eins og dómarar hafi vanið sig á svona vinnubrögð og haldi þeim áfram þó að fjöldi málanna sé aðeins brot af því sem hann var áður. Gömlum hundum verður ekki svo glatt kennt að sitja. Í Landsrétti hefur írafárið orðið ofaná.
Þegar þetta er skoðað nánar kemur í ljós að það er orðin nær algild regla að einstakir dómarar virðast nær alltaf fylgja þeim sem stýrir atkvæði dómsins eða taki þátt í eins konar samningi við hina um orðalag og niðurstöðu. Mér er nær að halda að hugarástandið sé orðið þannig að það þyki nánast vera svik við hina að skorast undan og skila sératkvæði sem sýnir ágreining í hópnum um niðurstöðuna.
Í 1. tbl. Lögmannablaðsins 2020 var birt viðtal við Markús Sigurbjörnsson, sem var forseti Hæstaréttar um langt árabil og án efa sá dómari sem langmest áhrif hafði á vinnubrögðin. Á bls. 18 í blaðinu er þetta haft eftir honum:
„Klassíski hugsunarhátturinn er að þetta sé stofnunin Hæstiréttur sem er að tala en ekki einhver egóisti, þessi eða hinn að láta sitt ljós skína. Þótt vissulega sé það einn maður sem semur uppistöðuna í textanum þá er þetta sameiginleg hugarsmíð fólks sem er búið að ræða málið í þaula í framhaldi af málflutningi. Þetta eru engar málamiðlanir, slíkt tal er út í hött, og það er ekki verið að sjóða saman ólík viðhorf. Fólk ræðir sig áfram að niðurstöðu og ef einhver dettur útbyrðis þá kemur bara sératkvæði.“
Hér kemur fram viðhorfið um viðleitnina til að bræða saman niðurstöður. Ég veit vel að sumir dómarar eru einatt lítt eða ekki lesnir í sakarefninu þegar gengið er inn í dómsalinn til að hlusta á málflutninginn. Þeir ganga hreinlega til verksins í þeirri trú að frummælandinn hafi kynnt sér málið betur en þeir og unnt sé fyrir þá að treysta því, þó að ekki sé gengið frá endanlegum texta í forsendum fyrr en á dómarafundi eftir málflutning. Hér ráða málamiðlanir eða kannski öllu heldur viðhorf um að lúta forsjá frummælanda í vinnubrögðum, þó að fyrrverandi forseti réttarins setji á ofangreinda skrautræðu um þetta. Hann boðar umbúðalausa hóphyggju við dómsýsluna sem hreinlega er andstæð reglum laga um þetta.
Sératkvæðum ekki skilað
Nú er svo komið að sératkvæði þekkjast varla lengur. Í Hæstarétti sitja og hafa setið dómarar um margra ára skeið sem sjaldan eða aldrei hafa skilað sératkvæðum, svo ótrúlega sem það hljómar. Dómarar sem sitja í dómi hverju sinni eru nær undantekningarlaust sammála. Það er búið að venja úr þeim egóismann, svo smekklega sem forsetinn fyrrverandi orðar þetta. Ætli hann hafi ekki aðallega í huga óverðugan fyrrverandi dómarann sem skrifar þessi orð, því sá leit alltaf á það sem skyldu sína að fylgja lögfræðilegri sannfæringu sinni við afgreiðslu mála en taka ekki þátt í samningum um forsendur og niðurstöður sem hann taldi rangar.
Hvernig má það vera að sératkvæði eru nú orðin nær óþekkt? Þetta gildir bæði í Landsrétti og Hæstarétti. Menn eru nær alltaf sammála. Samt eru sakarefni málanna oft afar flókin og mörg álitaefni uppi. Ágreiningur málsaðila byggist oftar en ekki á mjög svo frambærilegum ágreiningi um lögfræðina í málinu. Lærðir málflytjendur færa fram rök aðilanna og verður þá oft mjótt á munum um mat á þeim. En dómararnir eru alltaf sammála! Hvernig má það vera? Þessi „skortur“ á sératkvæðum sem nú ríkir segir meira en mörg orð um vinnubrögðin.
Ég hef haldið því fram að við ættum að taka upp kerfi sem víða þekkist við erlenda áfrýjunardómstóla, að hver og einn dómari ætti að skrifa sínar eigin forsendur fyrir niðurstöðu. Þar ætti hann að geta vísað til forsendna annarra ef hugur hans stendur til þess. Þetta fyrirkomulag er samt líklegra til að halda þeim að því skylduverki að leggja sjálfir mat á sakarefni máls og gera grein fyrir því í eigin nafni. Það er hreinlega forsenda fyrir tilvist þeirra í dóminum að þannig sé unnið, svo sem farið var yfir að framan.
Mismunandi niðurstöður hópanna þriggja í sama máli
Forvitnilegt og lýsandi dæmi um vinnubrögð fjölskipaðra dóma á Íslandi er að finna í máli nr. 19/2020 sem dæmt var í Hæstarétti 29. október 2020. Þetta mál var afar flókið lögfræðilega. Snerist það um endurheimtu á fjármunum í þrotabú. Má með einföldun segja að þrenns konar niðurstöður hafi komið til greina miðað við málflutning aðila. Málið hafði fyrst verið dæmt í Héraðsdómi Reykjavíkur af tveimur embættisdómurum og einum sérfróðum meðdómara. Þar var fallist á kröfu þrotabúsins um að gagnaðili þess skyldi greiða svonefndar eftirstöðvar kaupverðs fasteignar samkvæmt kaupsamningi sem um hana hafði verið gerður. Dómararnir þrír voru sammála um þessa niðurstöðu. Í Landsrétti var þessari niðurstöðu snúið við og þrotabúinu synjað um endurheimtukröfuna. Dómararnir þrír voru allir sammála um niðurstöðuna. Þrotabúið fékk áfrýjunarleyfi til Hæstaréttar. Þar féllust fimm dómarar á kröfu þrotabúsins á grundvelli 2. mgr. 131. gr. gjaldþrotalaga, en þetta er önnur forsenda dóms en kveðið var á um í héraðsdómi. Dómararnir voru allir sammála.
Er þetta ekki stórmerkilegt? Dómararnir sem dæmdu í málinu voru 11 talsins og skiptust á dómstigunum þremur í tvo þriggja manna hópa og einn fimm manna hóp. Niðurstöður hópanna þriggja urðu þrenns konar og voru þær byggðar á mismunandi grundvelli þar sem engir tveir voru eins. Samt voru dómarar á dómstigunum þremur ávallt sammála hinum dómurunum í sama hópi, þó að þeir væru greinilega ósammála hinum tveimur hópunum, sem þó voru hvor um sig sammála innbyrðis!! Er þetta ekki dæmalaus samstaða innan hópanna?
Þetta dæmi segir mikla sögu um vinnubrögð fjölskipaðra dóma á Íslandi. Sýnilega er aðferðafræðin sem fyrrverandi forseti Hæstaréttar nefndi í Lögmannablaðinu orðin ráðandi, svo glórulaus sem hún er. Sjálfur tel ég marga íslenska dómara vel hæfa lögfræðinga sem hafa sýnt sig gegnum árin í að ástunda hlutlæg og vönduð vinnubrögð. Svo er til dæmis um nokkra sem gegna embættum í Landsrétti. Nú er hins vegar svo komið að þeir hafa, sýnist mér, vikið vönduðum vinnubrögðum til hliðar í þágu hóphyggjunnar. Eru annirnar kannski orðnar svo miklar að þeir hafi ekki lengur tíma til að standa með sjálfum sér í dómsýslunni? Spyr sá sem ekki veit.
