Eitt af því sem mjög gæti tafið þingstörf á vorþinginu fram undan er umræða um hið svokallaða áfengisfrumvarp sem stjórnarandstaðan mun ekki sleppa í gegn án mikillar umræðu. Það hefur Hringbraut fengið staðfest úr ólíkum áttum. Jafnvel er talið að í dag verði leitað lausna um frumvarpið sem kunni að leiða til þess að frumvarpið verði tekið af dagskrá.
Hér á eftir verður fjallað um nokkrar umsagnir um frumvarpið. Margoft hefur áður verið reynt að koma áfengi í matvörubúðir en stuðningsmenn frumvarpsins nú sem oftast er kennt við Vilhjálm Árnason, fyrsta flutningsmann frumvarpsins, koma úr ýnmsum áttum og var málið talið hafa breiðari stuðning en reyndist þegar það var lagt fyrst fram. Mikil og heit umræða er þegar að baki, en án niðurstöðu. Frumvarpið hefur verið kallað hrákasmíð. Gagnrýnendur segja að þar sé einblínt á verslun og þjónustu en ekki tekið tillit til lýðheilsu. Eftir stendur þó að Ísland sker sig að flestu leyti frá nágrannaþjóðun í því að sérstakar búðir á vegum ríkisins séu starfræktar til að kaupa þótt ekki sé nema einn bjór. Flestar athugasemdir sem gerðar hafa verið frumvarpið frá umsagnaraðilum eru neikvæðar. Mikill hiti í þeim sem vilja ekki vín í matvörubúðir eins og kom berlega fram hjá Kára Stefánssyni í vikunni í þættinum Ísland í dag.
Nokkrar neikvæðar athugasemdir
Hringbraut tók saman nokkar af neikvæðum athugasemdum við frumvarpið eins og þær liggja fyrir á vef Alþingis en fremur fáir hafa borið lof á frumvarpið ef undan eru skildir þeir sem sjá akk í einkaverslun og ágóða því samfara.
Barnaheill - Save the Children á Íslandi, lýsa yfir áhyggjum sínum yfir því að lagt sé til að einkaleyfi Áfengis- og tóbaksverslunar ríkisins á smásölu áfengis verði aflagt og smásala áfengis verði að ákveðnu marki frjáls. „Sýnt hefur verið fram á með rannsóknum að aukið aðgengi að áfengi leiði til aukinnar neyslu þess. Aukin áfengisneysla er líkleg til að hafa slæm áhrif á líf barna. Ekki bara barna sem verða fyrir neikvæðum áhrifum af áfengisneyslu foreldra sinna eða forsjáraðila, heldur líka barna og ungmenna sem freistast til áfengisdrykkju vegna auðveldara aðgengis. Þeim mikla árangri sem náðst hefur með forvarnarstarfi liðinna ára og birtist í minnkandi áfengisneyslu á meðal unglinga, er stefnt í hættu ef frumvarpið verður að lögum. Börn eiga rétt á vernd og umönnun eins og velferð þeirra krefst og jafnframt rétt á að lifa og þroskast við bestu mögulegu aðstæður. Ísland hefur lögfest barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna þar sem meðal annars er kveðið á um þessi og önnur mannréttindi barna og gildir sáttmálinn sem íslensk lög. Samkvæmt barnasáttmálanum skal það sem barni er fyrir bestu ávallt hafa forgang við ráðstafanir sem varða börn. Þetta þýðir að við allar samfélagslegar ákvarðanir sem teknar eru og varða líf barna verður að hafa sjónarmiðið um það sem barni er fyrir bestu ráðandi,“ segir í umsögn Barnaheilla.
Óskað eftir stefnu
Allsherjar- og menntamálanefnd Alþingis barst einnig álit Félags áfengis- og vímuefnaráðgjafa. Ekki kemur á óvart að athugasemdir séu neikvæðar úr þeirri átt. „Það hlýtur að vera til umhugsunar fyrir nefndina að engin heilstæð stefna í áfengismálum liggi fyrir. Þrátt fyrir það er þingið að hringla í einstaka reglum og reglugerðum að því er virðist algjörlega tilviljanakennt. Við óskum eftir heilstæðri stefnu með skýrum markmiðum sem brotin eru niður þannig að hægt sé að skilja hvert við stefnum í áfengismálum, þ.m.t. hvernig við hyggjumst takast á við afleiðingar breyttra verslunarhátta með áfengi verði frumvarpið að veruleika. Á undanförnum áratugum hefur dregið gríðarlega úr framlögum til meðferðar og forvarna. Það er mikil samfélagsleg viðhorfsbreyting ef frumvarp þetta verður samþykkt með tilheyrandi breytingum á neyslu og neysluvenjum. Allir sem til þekkja vita að það verður aukning á heildarneyslu með tilheyrandi skaða. Það er stutt bæði rannsóknum og reynslu. Heildarneysla áfengis á Íslandi er nú þegar komin að hættumörkum samkvæmt WHO og ljós að með þessu förum við yfir þau mörk. Margar þjóðir eru að setja sér markmið til að reyna að draga úr drykkju og heildarneyslu og með því að draga úr því tjóni sem neyslan veldur,“ segir í athugasemdum.
Einnig: „Við söknum þess að í frumvarpinu og áfengisstefnunni í heild er hvergi gert ráð fyrir þeim aukna þunga sem fyrirséð er að leggjast muni á meðferðar- og heilbrigðisstofnanir samfélagsins, verði frumvarpið að veruleika. Þvert á móti virðist þróun síðustu ára benda til að frekar eigi að draga úr framlögum til meðferðar og forvarna. Um aldir hafa allir siðlegir menn gert sér ljóst að kynning, dreifing og sala vímuefna hlyti að lúta öðrum lögmálum en verslun með almennan neysluvarning. Allir sem þekkingu hafa á áfengismálum vita að þó að við höfum gefið okkur leyfi til að nota áfengi eitt allra vímuefna gilda engu að síður sömu lögmál um áfengi og önnur vímuefni. Um þetta hefur verið sátt í okkar þjóðfélagi. Menn hefur því greint á um leiðir frekar en markmið. Það er af þeim sökum líklegt að þeir séu ekki margir sem stuðla vilja að því að áfengi megi selja og veita hvar sem er, hvenær sem er og hverjum sem er og auka þannig neysluna. Þetta sést ef til vill skýrast í óljósri lagasetningu um bann við áfengisauglýsingum og þeim reglum sem eru um sölu og dreifingu áfengis. Engum siðlega þenkjandi manni sem kom að þeirri lagasetningu datt í hug að setja þyrfti sérstaklega nákvæm og yfirgripsmikil lög sem tækju til allra mögulegra aðstæðna eða atvika. Það er greinilegt að þeir sem komu að þessari lagasetningu ætluðu hagsmunaaðilum ákveðið siðferði. En annað er nú komið á daginn. Framleiðendur og söluaðilar áfengis leita allra leiða til að fara framhjá lögunum og hafa þannig gert lítið úr löggjafanum. Það er ekkert sem bendir til annars en að slíkur hráskinnaleikur haldi áfram og því fyrirséð að söluaðilar áfengis hugsi meira um markaðsetningu og gróða en almannaheill og heilbrigði. Samandregnar athugasemdir: Vísindasamfélagið (fræðasamfélag félagsvísinda og heilbrigðisvísinda) hefur haft kenningar sem bæði eru studdar rannsóknum og reynslu sem sýna á órækann hátt að aukið framboð leiðir til aukinnar neyslu. Einnig að aukin neysla veldur afleiðingum sem falla á kostnaðarsaman hátt á samfélagið, sjúkrastofnanir og fangelsi. Engar rannsóknir finnast sem hrekja þetta,“ segir í álitinu sem Hjalti Björnsson, formaður FÁR skrifar undir.
Réttlátt skref eða skref aftur á bak?
Félag lýðheilsufræðinga lýsir yfir andstöðu við frumvarpið í heild sinni. „Félagið telur það vera stórt skref aftur á bak, í forvörnum, að veita aukið aðgengi að áfengi með því að færa sölu áfengis frá ríki í matvöruverslanir með þeim hætti sem frumvarpið leggur til.“
Landlæknir segir: „Skaðleg áhrif áfengisneyslu er stórt lýðheilsuvandamál. Aðgerðir sem auka aðgengi að áfengi geta því haft áhrif á heilsu landsmanna til skemmri eða lengti tíma með tilheyrandi auknum kostnaði fyrir samfélagið. Umsögnin byggir því á sjónarmiðum sem styðja við lýðheilsu landsmanna. Á grundvelli bestu fáanlegra gagna og við skoðun á niðurstöðum rannsókna og ráðlegginga frá m.a. Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni um aðgerðir í áfengismálum er takmarkað aðgengi að áfengi ein skívirkasta leiðin til að spoma við aukinni áfengisneyslu og um leið að draga úr þeim skaða sem getur hlotist af áfengisneyslu.... Landlæknir vekur athygli nefndarinnar á því að embættinu hefur borist bréf frá Evrópuskrifstofu Alþjóðaheilbrigðismálastofhunarinnar þar sem lýst er yfir áhyggjum yfir mögulegum afleiðingum þess ef einkasala ríkisins á áfengi verði aflögð. Þar kemur fram að mjög líklega muni áfengisneysla aukast, sérstaklega meðal ungs fólks, viðkvæmra hópa og þeirra sem drekka mikið.“
Jafnvægi náist eins og með bjórinn?
Í greinargerð frumvarpsins segir aftur á móti að almennt sé óhætt að segja að ekki fari mikið fyrir þeirri skoðun í stjórnmálaumræðu að hið opinbera eigi að standa fyrir verslunarrekstri á Íslandi. Þar er einnig vikið orðum að bættri vínmenningu: „Á sama tíma og tengingin við mat hefur orðið sterkari og matar- og vínmenning hefur eflst á Íslandi benda sölutölur ÁTVR til þess að neysla á áfengi sem hentar vel með mat hafi stóraukist. Þó svo að íslensk vínmenning hafi breyst umtalsvert, a.m.k. frá árinu 1989 þegar heimilað var að selja bjór á Íslandi, eigum við nokkuð í land. Áfengisneysla er enn fremur tarnakennd þó að úr því hafi dregið.“ Þá er í greinargerð með frumvarpinu töluvert fjallað um rekstrarlega þætti, verðmyndun, framboð áfengis á landsbyggðum og fleira.
En stærstu mótrökin er lýðheilsuleg og varnaðarorð þeirra sem telja áfengissýki mikið böl hér á landi. Um það segir í greinargerð frumvarpsins:
„Því hefur verið haldið fram að sú fjölgun útsölustaða sem samþykkt frumvarpsins er líkleg til að hafa í för með sér muni leiða til stóraukins aðgengis að áfengi sem aftur leiði til aukinnar áfengisneyslu. Ekki er ólíklegt að aukið aðgengi að áfengi hafi aukin áfengiskaup í för með sér, a.m.k. til byrja með. Líklegt verður þó að telja að jafnvægi náist og neyslan dragist saman eða jafnist út að nýju. Ekki hefur verið sýnt fram á það að varanlegt orsakasamhengi sé milli aukins aðgengis og aukinnar neyslu.“
Einnig segir um vaxandi hóp erlendra ferðamann til Íslands: „Ferðamenn sem hingað koma hafa kvartað yfir slæmu aðgengi að áfengi hér á landi. Heimsóknir ferðamanna eru enn að aukast og ferðaþjónusta er orðin einn mikilvægasti tekjuöflunarpóstur þjóðarinnar. Skatttekjur ríkissjóðs af sölu áfengis til ferðamanna ættu að aukast samhliða fjölgun ferðamanna.“
Flutningsmenn frumvarpsins eru: Vilhjálmur Árnason, Björt Ólafsdóttir, Jón Þór Ólafsson, Willum Þór Þórsson, Unnur Brá Konráðsdóttir, Guðlaugur Þór Þórðarson, Ragnheiður Ríkharðsdóttir,
Birgir Ármannsson, Pétur H. Blöndal, Jón Gunnarsson, Brynhildur S. Björnsdóttir, Karl Garðarsson og Haraldur Einarsson.
(Fréttaskýring: Björn Þorláksson)
